1934ko urriko iraultza; 1936ko Gerra Zibila

- Candido, kartzelan, hamasei hilabete esan duzu...
- Hamabost bat hillebete.
- Hamabost bat egin zenituen. Zergatik?
- Ba, urten nebalako kalera neure pistolatxuagaz eta reboluziñua egittera! Neure reboluziñua egittera urten neban! Haixe be... gaur ikuste dot nere burua, han, Untzaga plazan, harutz eta honutz nere pistolatxuagaz zelan... bueno, bueno! Nere buruari galdetu bihar detsat: zelan euki najuan nik hori buruan, orduan? Halantxe giñazen orduango gaztiak!
- Bai. Zuk, edozein modutan, esplikatzen duzu nola iritsi zen gorroto hori gerra izateraino?
- Gerra izateraiño? Ba horretxegaittik! Bildurra hartu zeben eta hor bildurrian euren pribilejixuak eta euren diruak eta euren fabrikak eta galtzeko, aurretik, ba, kontra urten zeben! Gure kontra! Eta guk zekagun buruan sartuta, ez bertan e... por ejenplo, Eibarko esplotaziñua bihargiñena! Geunkazen buruan, ze modutan zebizen Andaluziako jentia eta, Kastillako jentia eta... gosiak eta zerian, nezesidade baten zeguazela hori jentiori! Eta nahi genduan itxultzia Gobierno Burguesa eta Gobierno Reboluzionarixo bat ipini...
- Casas Viejas ere han zegoen!
- ... gaztien artian. Eta hórrek hitzok eta hórrek "hechuok" ekarri zeben horixe gogortasunori eta lutxiori.
- Eta zuk esaten duzun bezala, bilutsik harrapatu zintuzteten!
- Bai, Bai! Bildutsik hartu ginduzen, ezer be ez zekagun. Ez zekagun preparauta ezer be.
- Eta zu, gerrara! Pistola txikia hartu eta... edo handiago batekin? Gerrara!
- Bai, juan giñazen.
- Hori ez zan broma, e!
- Haiñ ez zan bromia eze, gaur ikusitxa, euskeraz ez, erderaz: "tragedia" ikusten dot nik, izan zala ha. Esku hutsian! Pistola txiki batzuek repartidu ziran moduan. Eibarren! Armerixa guztiak eta "Banco de Pruebas"a eta danak hustu ziran, baiña pistola batzuk, bala rekargauegaz! —O sea ke bala rekargauak, hamendixik horraixe be ez dau botatzen! Bertan gelditzen da balia indarrik barik eta direkziño barik, ondo kargau bariko balia!— Eta holakotxe zer batzuegaz urten genduan. Eskuan, hiru edo lau fusil! Zer, ba, Mikeletienak! Eta guardia zibil batzuek, grazia guardia zibillak. Donostia guardia zibillegaittik hartu zan, e! Guardia zibil gaztiak, orduantxe Republikan urtendakuak, háretxek hartu zeben zera: Donostiako zer hori, bai Hotel Maria Cristina eta bai Udala, Udaletxia.
- Hor, segituan antolatzen dira unitateak...
- Zertzuk?
- Unitateak, taldeak sortzen dira: batailoiak eta, sortzen dira.
- Bai, bai.
- Zu... Amuategixa da zurea.
- Bai.
- Eta, "Comisario Político".
- Bai. Gero, baiña. Gerotxuago. Ni "Comisario Político" zerian nonbrau ninduen, Santanderren nonbrau ninduen. O sea ke, bukaeran, ezta? Orduan, atzenengo papelak neuk hasi nittuan. Ba... hortarako, batailloiena eta, lehelengotik egon giñazen egun batzuetan, ezkerrak bakarrik orduan ez zeguan partido... PNVia ez zan lehelengo egunetik egon guregaz, e! Pixkat alboratuta egon zan [...], badakigu egon zirana diskreziñuak, Jose Antonio Agirrek eta gazterixiak geuregaz urtetzeko, zera... horren, "movimiento nacionalistia"ren kontra, Francoren kontra. Baiña beste burukide batzuek zeguazen ez zebenak nahi ezer be: “Hori Españako problemia dok eta eurak arreglau deixazela !”. Hori... hizketok egon ziran, hórrek konparaziñuok egon ziran "Partido Nacionalista"n. Baiña Bilbon gazterixiak kalera urten zeban. Eusko... hónek, "Acción Vasca"kuak urten zeben eta háregaz mendigoizaliak, eta PNVko jente gaztiak! Eta, sobre todo, Jose Antonio de Agirre. Haretxek, bultzakadia emon zeban geuregaz juntatzeko, eta hori izan zan, bastante egun batzuek geruago izan zan, hárek etorri zirana. Eta hartu genduan Donostia, baiña ikusi genduan segiduan ez zeguala Vitorixa [...], eta hara Vitorixara juan bihar giñazela. Han egon giñazen, ba, esan doten moduan, pistoliagaz eta ahal zan danagaz, eta bittartian jaiki jakuzen Donostiako militarrak. Eta buelta zeretik! Eta agertu giñazen baten eta bestian, ez genkala disziplina bat, ez genkazela ... unidade militarrak ez genkazela , geuk geure aldetik: “Hi, kapitana! Hi, tenientia! Hi, sargentua!”. Holantxek, geure artian ipiñittako... urten genduan burrukara! Eta ikusi zan... naturalmente, segiduan ikusi zeben beste gauza bat egin bihar zala. Eta han, pake hutsuna bat egon zanian —hor, Aiako...hor, zeran, Oiartzunen eta Renterixan eta...— .
- Aiako harri hortan, bai.
- Bai; hor jardun zebenian burrukan, ba, pixkat, geldiuna bat egon zan eta orduantxe Bilbon ekin zetsen batailloiak formatzen. Eta holantxe, batzuek ziran sozialista gaztiak —"Juventudes Socialistas"—, beste batzuek UGT, beste batzuek CNT, beste batzuek FAI, beste batzuek "Acción Republicana", eta gero, PNVia eta "Acción Vasca". Hórrek be, formau zittuen euren batailloiak.
- Hor, batailoietan —nik entzundakoa esango dizut— zuen zera... ez zeukan fama ona, e? UGTko batailoiak ez omen zeukan oso fama on-ona ere. Ez omen zan batailoi oso fuertea, esaten dute.
- Bai, onak egon ziran eta onenetakuak gipuzkuatarrak izan ziran, ez UGTkuak! Renterixako eta hor inguruko jentia! Donostiakuak ! Batailloi onak egon ziran! Onenetakuak izan ziran! Eta UGTia, ba, disziplina gehixagoko jentia izan zan. Baiña, beste batzuek be bai, PNVian be egon ziran... Asturiasen erakutsi zan ze modutako gizontasunak han... Kapitan famoso bat be izan zan be, hil zana, zerian, PNVian! Han zer haundixa egin zeben, inpresiño haundixa egin zeben Asturiasen "Batallón Vascuak" be!
- Edozein modutan, zuk gerra Eibarren hasiko zenuen!
- Bai, Eibarren eta... Eibarren, ba, Eibar jausi arte! Baiña gerran neu ez nintzan sartu, eske eze, deittu zeben: soldautzia serbidu zebenak. Eta nik, zelan ez neban soldautzia serbidu, ba ofizinetan, aiuntamentuan geldittu nintzan. Baiña illuntzi baten, bueno, goizalderutz —Toribio Etxebarria eta neu genguazen bakarrik aiuntamentuan, udaletxian— eta dei bat egon zan telefonotik. Eta esan netsan: “Zer, Toribio, zer dago?”, “Hamen Plazenziakuak! Bateronbat bialtzeko hara, fabrikia ipini bihar dala martxan edo zeozer. Hamen ez dago iñor eta zer egingo juat?”, “Emoidazu neri permisua eta neu juango naiz”. Egin zestan papel bat eta Plaentxiako fabrikia neuk ipiñi neban martxan. Deittu netsen bihargiñeri, juan nintzan "Frente Popular"era, hartu neban plazenziatar bat, eta geure pistolak albuan-albuan, juan giñazen Plaentxiako fabrikara eta: “Hau zabaldu egin bihar dok!”, “Zelan zabaldu?”, “Zabaldu egin bihar dok hau, ale!. Hamen lanian ekin bihar jakok”. Sartu ziran bihargiñok, langilliok sartu ziran Plazenzian eta direktoria falta! Eta han etorri zan telegrama bat, esaten eze, ezin leikiala etorri; ez zetsela lagatzen permisorik ez zekalako. Eta idatzi netsan neuk telegrama bat: “Etorri zaittez eta hauxe telegramiau da zure pasaportia”. Halantxik etorri zan! Eta fabrikan egon nintzan lehelengotik egun batzuetan, han esaten jentiari! Deittu neban Eibarrera, bialtzeko langilliak, han, zerak, auto blindauak egin bihar genduazela. Eta hango txapa batzuegaz egin genduazen auto blindauak eta nik neuk urten neban "al frente de los cañones antiaereos".
- Jesus!
- Toribio Etxebarriak, beraren liburu baten esaten dau: “Las armas psicológicas”. Hori ziran zerak, kañoi antiaereuak. Bi atara nittuan, grupo bi formau ziran eta háretxegaz ibili nintzan, hor, Lasarte eta Donostia eta Tolosa eta inguruetan! Tiro batzuek botatzen genduzen —ez zan kañoi haundixa baiña, en fín— [...] egitten genduan, gero zarata apur bat, eta haregaz ibilli nintzan lehenengotik. Eta galdu genduanian Donostia, Eibarren. Eta nik jakin neban, ha kañoiak gutxi balio zebala antiaereuendako ez zeguan preparauta ondo, ez zeukan, ez polborarik eta ez... ez zeguan amaittuta bihar zan moduan . Eta orduan ba... “Zeozer nahi neukek, ba, egittia nik”, eta “Bai? Bueno!”, eta hemen, sekretarixo juzgaukua ipini ninduen. Eta hamentxe, ba, hildakuak erregistratzen eta, han ibilli nintzan kaposantuan harik eta Eibar galdu arte. Eta gero, handik orduan bai orduantxe sartu nintzan batailloian, eta orduan batailloian juan nintzan harik eta Santanderren nombrau ninduen arte komisarixo.
- Komisario.
- "Comisario Político".
- Gauza bat esango dizut, Nere aurreiritzia izango da, nere pentsamendua izango da, baina nik batere sinpatiarik ez diet komisario politikoei. Fama txarra. Nik irakurri ditudan liburuetan, fama txarra. Nik ez dakit zer ziran, edo ideologia zaintzen zutenak edo eta soldaduek ihes egin ez zezaten eta, pistoloi handi batekin han atzean egoten zana...?
- Bai, bai, bai, bai. Komisarixo barik, hori egin zeskuen Asturiasen. Behin atzeruzka etorri nintzan bueno, beste errekau batzuetara eta ikusi neban mendi txiki baten, tontor txiki baten, ametralladora bat eta juan nintzan eta: “¿Quiénes sois?”, eta asturianuak zirala, eta: “¿Qué haceis con esto?”, “Para que no se escapen”. Ez ziran hárek komisarixuak! Asturiasko jentiak bialdu zittuan hárek, gure atzian ipintzeko, guk ez deigun igesik egin. Komisarixo politikuaren zera hori zan... Rusian urten zeban.
- Bai, horregatik.
- Rusian urten zeban, ba... han ez zeguan preparaziño politikorik, e! Hárek, irakurtzen be ez zekixan jentia, gehixena, maiorixia; eta háreri erakuste zegaittik gerria zan. Eta gero, egitten zeban hori papelori: "el duro", ezta? Harek geldittu bihar zittuan, hónek bildutixak, igesi zoiazenak eta, zerian. Eta, ez da ba hori fazilla gelditzia. Hori badakit, personalmente dakitt ez dala, hola, jentia igesi doianian gelditzia! Eske eze, Asturiasen pasau jatan, mendi baten: igesi, nere jentia! Eta igo neban eta pistolia atara neban: “Aurrera! Hemen ez dok hankarik egin bihar!”,eta bata eta bestia, baiña ni pasau ninduen eta ez nintzan atrebidu tirorik botatzerik eta halkorik! Pentsaurik be ez! Eta gabian deittu zesten eta: “Hi! Mutil on bat haizelako hago bizirik, e! Bestela garbittuta heguan. Guk ez jaukaguk pistola biharrik! Guk honetxek jaroiaguz!” Bonbak, eskuko bonbak “Guk honetxek jaroiaguz. Eta gaur ez hago zeruan, ontzat hartu haugulako , bestela, zeruan heguan oingo!” Así ke badakit nik, zein modutan jentia ezin leikian geldittu behin igesi doianian. Eta komisarixo politikuak ziran, gogorrenak pentsatzen ziranak zirala...
- Ideologiaren aldetik.
- Bai, ideologiaren... Fanatikuak ziranak eta hiltzian aurretik haixe egin bihar zebenak, háretxek ziran. Eta naturalmente han mordua hilgo zittuen eta euren ordenak horretan, gogorrak izango ziran. Baiña, zeiñek ez dau egin... ejerzituetan, zeiñek ez dau egiñ hori! Jaso deixela eskua! Ejerzitua lutxa baten dagonian zeiñek ez dittu hil jente mordo bat, etxietan zeguazenak, soldau bat hil dala han edo bestia, eta, "como represalia". Zeiñ ejerzitok esango dau ez dabela egiñ hori?
- Bai, bai, bai.
- Eta komisarixuak fama zatarra zeken. Gaur goixian por ejenplo: famia da, sarrixan, gehixenian, zeuek, medixuok informatibuok —periodikuetan eta— esaten dozue: “Hárek gaiztuak dittuk eta...” Lehen esan dozun moduan, elixatarrak zelan esaten zeben liberalagaittik, e...
- Pekatua da!
- Bai, ba holan agertzen da. Eta gaur goizian batek esan desta: “Hi, anarkistak gizon txarrak zittuan?” Eta esan detsat: “Anarkista mordo bategaz izan nok laguna. Neretako, politikan, háretxek eta karlistak dittuk poetak. Politikako poetak, karlistak eta anarkistak dittuk... Gizon onak ikusi ditturaz nik, on! Tiro bat emon bihar jakola patrono bati? Edo, obispo bati? Edo zerian? Ba han izango ziran anarkistak. Edo asalto bat egin bihar zala banko bati? Han izango ziran anarkistak. Baiña egitten zeben, on biharrez! Eurak pentsauta on egitten zala han bihargiñendako! Ez; eurak gaiztuak ziralako ez. Ez, ez, ez. Idealistak. Nik ezagutu dittuten danak eta mordua ezagutu izan dittut idealistak”.